Kare kaide üzerinde köşelerden planmış sekizgen kasnak üzeri kübik gövdeli bir yapı. Duvarları masif mermer yığma tekniği ile inşa edilmiş. Kesinlikle anıtsal bir mimari…
Alemşah Kümbeti tamamen Anadolu Selçuklu etkili, ancak figürleri ve sembolik anlamları yönünden, daha çok eski Türk dinlerine dayalı önem arz ettiği görülür. Alemşah Kümbeti ni figür yönünde zengindir.Bordur sisteminde palmetlerden başka, yıldızların ortalarında bazen sarmaşık seklinde bir sapa bağlı olarak yan yana küçük hayvan basları da tasvir edildiği gözlenir.. Solda ki sütünce başlığının hizasında ise ağzı yukarıya doğru tasvir edilmiş balık figürü, Muhtemelen balık, burç sembolü olarak resmedilmiştir…
Melikşah tarafından şehit edilen kardeşi Sultan Şah için 1328 yılında yaptırılmıştır. İki katlı kare planlı bir yapı olup kesme taştan yapılmıştır. Yapımında yer yer tuğlalar da kullanılmıştır. Türbenin alt katında mumyalık bölümü bulunmaktadır. Mumyalığın kapı süslemelerinde Selçukluların çok sık kullandığı motiflere rastlanmaktadır. Bu bölüm 13 mermer kesme bloktan yapılmış olup her bölüm beş ayrı motifle bezenmiştir. Burada balık, geçme yıldızlar, geometrik geçmeler örgü ve çengel motifleri görülmektedir. Dıştan yuvarlak gövdeli türbenin üzeri içten kubbe, dıştan da piramidal bir külah ile örtülüdür.
Kümbet, eski Selçuklular’da iki katlı inşa edilmiş alt katında mezar, üst katında mescid bulunan yapılardır. Bir bakıma anıt mescidlerdir. Üstü koni veya piramit seklinde bir külahla örtülmüş olan özellikle Selçuklular devri türbelerine künbet (kümbet) denir.
Sivrihisar Camii Kebir Mahallesi Park Caddesi 2928 HC nolu pafta, 185 nolu ada, 20-12 nolu parselde Ulucami’nin kuzeyinde yer alır. Eskiden etrafı medrese ile çevrili iken bugün yapılan istimlak sonrası çevresi açılmış ve park haline getirilmiştir. Cam ve söğüt ağaçlarının asude gölgesinde tarihten gelen uhrevi huzur ve sükunu sürdürmektedir.
Kapladığı alan bakımından:
Alt kat Dış 8.07 x 8.17 – İç 4.87 x 5.49 m. Üst kat Dış 8.03 x 8.07 – İç 5.42 x 5.49 m. Tek mekanlı çift katlı kare planlı, basık tonoz örtülü, üst kat kare planlı, kubbe ile örtülü kubbe üzerinde de tuğladan piramidal bir örtü bulunmaktadır.
- ve 2. kat dış yüzleri ile ikinci katın iç yüzü tamamen mermer kaplama, kubbe ise yine sıvasız küfeki kesme taştan yapılmıştır.
İkinci kata çıkan altışar adet iki taraflı yivli asma merdivenlerin altındaki dar bir kapıdan sonra merdivenlerle alt kata girilir. Burası batıya açılan üzeri sivri kemerli bir kovukla aydınlanır. Boşluğun ortasında güney ve kuzey yönünde bir kemer ve iki yanında, yükü kemere binmiş tonozlarla, ikinci katın zemini tesbit edilmiştir. (Seydi Mahmud Zaviyesi’ndeki Eyvanlı Mescid’de olduğu gibi kemer iki adet olmayıp bir tanedir.)
Eskiden bu kemerin altında, Melikşah Bey’in kardeşi Sultan şah Bey’in kabrinin bulunduğu anlaşılıyor.
- katta bulunan mescid kısmına, sağlı sollu altışar basamaklı merdivenle çıkılır. Mescid bölümüne giriş, sivri kemerli bir nis içerisindeki basık kemerli kapı ile sağlanmıştır.
Geometrik bezemeli gövdeli sütuncelere oturan, iki kademeli sivri kemerli kapı nişinin üzerinde, kemerin iki yanında birer kabara yer alır. Kapı nişi kademeli geometrik bitkisel ve figürlü bezemeli dört sıra seride çevrelenmiştir.
Geometrik figürlü plastik süslemeler açısından daha da önemli kabul ettiği, ikinci bordür sisteminde palmetlerden başka, yıldızların ortalarında bazen sarmaşık seklinde bir sapa bağlı olarak yan yana küçük hayvan basları da tasvir edildiğini beyan eder.
Aynı bordürde solda sütünce başlığının hizasında, ağzı yukarıya doğru tasvir edilmiş balık figürü, Alemşah Kümbeti ni figür yönünde zenginleştirir. Muhtemelen balık, burç sembolü olarak resmedilmiştir. Alemşah Kümbeti tamamen Anadolu Selçuklu etkili, ancak figürleri ve sembolik anlamları yönünden, daha çok eski Türk dinlerine dayalı önem arz ettiği görülür.
Portalin derin sivri kemeri ile gerisindeki giriş kapısının basık kemeri arasında kitabe bulunmaktadır. Okunuşu söyledir:
1- Hüvallahirrahim
2- Bena hazıhil imaret eşşerife
3- El emirül kebir melikiil ümera vel eka- rimü camiü
4- El meali vel mekarimii ebııl hayrati vel hasenati
5- Meliksah bey edamallahü tevfikahii ve sehhele ilel cenneti
6- Tarikahu liecli ahihi el ecillel merhumul mağfur es said
7- Es sehid bizzulmu fi unfuvani sebabihi sultan şah bey bin kiro
8- Baltu tegammedehüm bi gufranihi ve eskenehünı bi lıayici cinanihi fi muharrem sene semanü ve işrine seb’a mieh. Ketebehu vecihül hatip- 728 / 1327
Allah Rahim’dir.
Bu imareyi büyük emir ümeranın meliki kerem ve yücelikleri kendinde toplayan hayır ve hasenat babası Melikşah Bey; Allah yardımını devam ettirsin cennet yollarını kolaylaştırsın zülumla gençlik çağında sehid olan merhum ve mağfur(Allah’ın rahmet ve affı üzerine olsun) said cennetin bir köşesinde meskun ve günahları af olası kardeşi Kiro Balto oğlu Sultan Şah için yaptırdı. Yazan vecihül hatiptir. 728 Muharrem/ 1327 H.
İlhanlı Hükümdarı Ebu Said Bahadır tarafından, Anadoluyu işgali ile görevlendirilen Balto, Konya Selçuklu Devletini ihya etmek ve daha doğrusu bir fırsatını düşürerek kendi ve yakınlarına bir devlet teşkili niyeti ile hareket etmiş Moğol Tornan Beylerinden biridir. Gıyaseddin Mesud’u kendine tabi kılınış ve İstiklal ilan etmişse de; İlhanlılar’dan Gazan Mahmud, 3 tümen askerle Emir Katalağ Şah’ı Anadolu’ya göndermiş ve Baltoyu mağlup etmiştir. Kaçan Balto, Tebriz’de öldürüldü. (696) Sultan Gıyaseddin Mesud (II), İran’a celp edilip Hemedan’da tevkif edilmiş ise de, sonra tahtına iade edildi. Bu kitabeden, Balto’nun oğlu Melik Şah Bey’in kardeşi Sultan Şah için bu türbeyi yaptırdığı anlaşılıyor.
Kapıdan içeri girildiğinde, kapı hatılında değişik desenlerle süslü bir kilit taşı bulunduğu görülür. Kapının karşısında bir, sağ ve sol tarafta ikişer olmak üzere beş pencere vardır. Soldaki iki pencere ortasında, küçük bir mermer mihrap bulunmaktadır. Mescid katı 5. 40 m. çapında bir kubbe ile örtülmüştür. Kubbe kesme taştan keza yan duvarları gibi sıvasızdır. Kubbeye geçiş dört sıra mukarnaslı tromplarla sağlanmıştır. Alt sıradaki mukarnasların köşeliklerin de ve iki yanlarında bitkisel bezemeler mevcuttur.
Dışta dikdörtgen biçimindeki pencerelerin tümü, içte sivri kemerli nişler içine alınmış yine dikdörtgen biçimindedir. Dış görünüşünde cepheleri oluşturan kübik gövde, üst köşeleri pahlanarak sekizgen kasnağa geçilmiş ve üzeri sekizgen piramit külahla örtülmüştür. Tüm cepheler, mescid kısmı zemini hizasında üstte düz, altta kaval iki silme arasında yer alan taşkın konkav bir şerit ile çevrelenmiştir.
